Tri thức bản địa về sử dụng thực vật rừng ăn được của đồng bào S’tiêng ở Vườn quốc gia Cát Tiên
Article Sidebar
Full Text: 
PDF
Abstract
Tóm tắt
Article Details
Tài liệu tham khảo
Mục đích sử dụng: Bán = Ba, Nhà sử dụng = Nh.
Hình 5:Lồ ô Bình Long Hình 6: Sung
Nguồn: Tác giả ghi hình trên tuyến điều tra trong vùng lõi VQG Cát Tiên
Loài dây gắm lá rộngGnetumlatifoliumBlume. ít đượcsử dụng (UI = 0,24), đồng bào dùng tráivà thân để ăn sống, làm thuốc, hay chặt thân cây lấy nhựalàm nước uốngtrong lúc đi rừng. Một loài khác không thuộc họ Dây gắm được đồng bào lấy nhựa trong thân làm nước uống là tứ thư Tetrastigmasp. thuộc họ Nho Vitaceae(UI = 0,18), trái dùng để ăn. Đây là kinh nghiệm rất quý của đồng bào khi đi rừng mà không tìm thấy nguồn nước.
Nghiên cứu cho thấy 100% số hộ S’tiêngđược phỏng vấn có đi rừng hái nhiều loại trái cây rừng (Hình 6). Nghiên cứu ghi nhận 33,0% tổng số loài được sử dụng dưới dạng trái để ăn, trong đó một nửa số loài cho trái được đồng bào thu hái tráilà từ cây thân gỗ. Có 64,5% số loài cây rừng cho trái ăn được trong nghiên cứu có UI < 0,50. Họ thu hái trái rừngchủ yếu để gia đình ăn, một số ít loài dùng để bán nhằm tăng thu nhập. Ngoại trừ hái trái lười ươithì công việc hái trái cây chủ yếu là việc phụ được kết hợp với việc khác như lấy củi, bẻ măng. Trái luờiươi Scaphiummacropodium(Miq.) Beumeclà sản phẩm từ cây thân gỗ mang lại thu nhập cao cho 100% hộ được phỏng vấn (UI = 1). Theo kinh nghiệm của đồng bào, ăn trái ươicó tác dụng thanh nhiệt, giải độc. Thu háiloại tráinày trong khoảng từ tháng 3 đến tháng 5 và định kì 3 đến 4 năm mới cho một đợt trái. Trước đây, họ khai thác lườiươichủ yếu bằng cách lượm hoặc leo hái trái, nhưng nay người ta chặt cả cây để thu hoạch. Nghiên cứu cho thấy 10,5% số hộ được phỏng vấn có thực hiện việc chặt hạ cả cây để thu hái ươi. Đây là loài thực vật chịu áp lực khai thác rất lớn từ người dân, ảnh hưởng rất lớn đến công tác bảo tồn. Phải nghiêm cấm triệt để việc chặt hạ cây và cành khi khai thác, đồng thời phải có trách nhiệm bảo vệ cây và trồng mới loài này. Các địa phương trong vùng đệmVQG Cát Tiên nên sớm thuần hóa, quy hoạch trồng lười ươivà phát triển sản phẩm này trở thành đặc sản của vùng.
Nghiên cứu cho thấy 23,4% số loài thực vật ăn được được đồng bào S'tiêng sử dụng làm thuốc với UI từ 0,11 đến 0,97 (Hình 2). Các loài này thuộc 15 họ sau: Gừng Zingiberaceae (8 loài), Capparaceae (1), Dây gắm Gnetaceae (1), Diếp cá Saururaceae (1), Đậu Fabaceae (1), Đơn nemThầu dầu Euphorbiaceae (1), Long não Lauraceae (1), Màn màn Tiết dêMenispermaceae (1), Myrsinaceae (1), Myrtaceae Sim (1), Rau sắng Opiliaceae (1), Scrophulariaceae Hoa mõm chó (1), Tiêu Piperaceae (1), Thụ đàoIcacinaceae (1), Trám Burseraceae (1). Những loài cây này đượcđồng bào S'tiêng sử dụng chủ yếu chữa các bệnh thông thường thông qua việc sắc thuốc uống, nấu nước tắm, xông, đắp hay chà xát ngoài da. 55,3% số hộ được phỏng vấn có trồng ít cây gừng, nghệ thuộc họ Gừng Zingiberaceae được đào từ rừng về.
Làm dưa muối thì không phổ biến trong cộng đồng S’tiêng ở VQG Cát Tiên. 13,2% số hộ được phỏng vấn có làm món này và để gia đình sử dụng. Đồng bào S’tiêng sử dụng 9,6% số loài trong nghiên cứu để làm dưa muối. Các loài thực vật rừng được đồng bào sử dụng làm dưa muối bao gồm 5 loài tre, le, nứa họ Hòa thảoPoaceae như đã đề cập ở trên; 2 loài mônhọ Ráy Araceae là Alocasia odora(Roxb.) C.Kock. (UI = 0,68) và Alocasiasp. (UI = 0,50); 1 loài họ Trám Burseraceae là Canarium subulatumGuill. (UI = 0,45); 1 loài họ Dâu tằm Moraceae là Ficus racemosaL. (UI = 0,58). Đồng bào S’tiêng chủ yếu làm dưa muối từ môn, măng của loài tre, le, nứa; còn các loài thực vật khác thì rất ít khi làm.
Nghiên cứu ghi nhận 8,5% số loài được đồng bào sử dụng làm gia vị (Hình 2), có 0,37 ≤UI ≤ 0,97. Trong đó, loài lá lốt Piper lolotC. DC. có chỉ số UI = 0,74; vừa được làm rau nấu canh, vừa làm gia vị và làm thuốc; mọc ở những nơi ẩm ướt trong rừng. Đặc biệt, loàiActinidia sp.có UI = 0,50 đuợc đồng bào S'tiêng gọi là “biêp mnhau”, có vị nhưbột ngọt nên đuợc gọi là lá bột ngọt, chỉ có ở trong rừng rậm. Khi nấu canh, đồng bào chỉ cần cho một ít lá đã giã nát vào và không cần sử dụng bột ngọt. Loài thực vật này có dạng dây leo, mọc ở rừng thường xanh. Ba loài riềngAlpiniasp. (0,55), Alpinia globosa(Lour.) Horan (0,74) và Alpinia conchigeraGriff. (0,97) có chỉ số UI cao, được đồng bào vừa làm gia vị vừa làm thuốc.
Đồng bào S’tiêngcó kinh nghiệm trong việc dùng cây rừng làm nguyên liệu chế biến rượu cần truyền thống,là thức uống không thể thiếu của họtrong các dịp lễ, tết. Nghiên cứu ghi nhận vỏ quế rừngCinnamomum inersReinw. ex Blume (UI = 0,76)và củ gừng quếZingibersp. (UI = 0,55)là 2 nguyên liệuquan trọng để chế biến rượu cần. Theo kinh nghiệm của họ thì các loài cây dùngchế biến rượu cần có tinh dầu, vị cay hoặc chát. Quế rừngcó trong rừng rậm, xa nhà, dùng xà gạc(đồng bào gọi là weisơr) để đẽo lấy vỏ. Họ dùng xạc lai lớn(cuốc lớn) để thu củ gừng. Ngoài ra, đồng bàocũng đi đào một số loài thuộc họ Củ nâu Dioscoreaceae để luộc ăn như Củ từ gaiDioscorea esculenta(Lour.) Burk. (UI = 0,05), củ mài Dioscorea persimilisPrain &Burk.(UI = 0,29)và củ chụpDioscorea hamiltoniiHook (UI = 0,37).
Nghiên cứu cho thấy đồng bào S’tiêng sống dựa vào rừng và không thể thiếu rừng. Chỉ số sử dụng các loại thực vật rừng ưa thích của các hộ gia đình trong nghiên cứu này đạt giá trị UI từ 0,03 đến 1,00. Trong đó 98% những thực vật ăn được gần gũi với đời sống đồng bào S’tiêng chủ yếu đuợc khai thác từ rừng tự nhiên, ảnh hưởngrất lớn đến công tác bảo tồn. Đáp ứng nhu cầu này, nhà nuớcđã có các chính sách thích hợp để nâng cao đời sống kinh tế của người dânthông qua Nghị định 75 bằng cách khoán bảo vệ rừng cho hộ gia đình, cộng đồng dân tộc thiểu số (Nghị định 75/2015/NĐ-CP, 2015). Chỉ đơn thuần là giao, khoán, bảo vệ rừng nhưng ít quan tâm đến việc nâng cao hiệu quả bảo tồn đa dạng sinh học, chưa đánh giá đúng mức và chưa vận dụng tri thức bản địa đồng bào S’tiêng vào công tác quản trị địa phương, đặc biệt trong công tác bảo tồn đa dạng các loài thực vật rừng ăn được. Mặt khác, còn nhiều bất cập làm giảm hiệu quả việc vận dụng chính sách như rừng đuợc giao bị chặt phá, xa nơi ở, mức khoánbảo vệ thấp (400.000đ/ha/năm). Hơn nữa, chỉ có 2,6% số hộ được phỏng vấn tham gia nhận khoánbảo vệ rừng. Vì vậy, VQG Cát Tiên cần thu hút sự tham gia của cộng đồng S’tiêng bằng cách tuyên truyền nhiều lợi ích mà công tác bảo tồn đa dạng sinh họcmang lại.Các địa phuơng cần sớm đưa ra quy hoạch và tăng cường công tác khuyến lâm nhằm chuyển đổi cơ cấu cây trồng, hình thành những vùng câylâm nghiệp có giá trị kinh tế, đồng thời gắn với văn hóa ẩm thực truyền thống của nguời S’tiêng. Địa phương cầngấp rút thuần hóa, quy hoạch, định hướng trồngcác loài cây quan trọng với đồng bào nơi đây; đặc biệt là cây lá bép (2 loài), mây đọt đắng, song bột, lồ ô Bình Long, treLa Ngà, le, lười ươi (Bảng 1) trên đất đuợc giao cho hộ gia đình hay đất quy hoạch vùng trồng cây đặc sản tạo thế mạnh cho vùng, đồng thời giảm áp lực phá rừng. Huớng tới việc sớm thiết lập những “cánh đồng mẫu lớn” trồng những loài cây bản địa mang đậm nét giá trị văn hóa đồng bào S’tiêng đồng thời có giá trị kinh tế, phát huy thế mạnh địa phuơng và tham gia vào chuỗi giá trị hàng hóa cho vùng Đông Nam Bộ (Đinh Thanh Sang, 2017).
Cộng đồng S’tiêngsống ở VQG Cát Tiên qua nhiều thế hệ đã truyền cho nhau việc nhận biết bằng mắt, cách thu háivà sử dụng loài thực vật ăn đuợcthông qua quan sát trên thực địa và các bộ phận được thu hái từ rừng, thuộc 3 ngành thực vật hạt kín Magnoliophyta, ngành hạt trần Pinophytavà ngành dương xỉ Polypodiophyta. Có 94 loài được ghi nhận, đặc biệt 59,6% số loài được sử dụng dưới dạng rau, đã gắn liền với nét văn hóa truyền thống của đồng bào S’tiêng, trở thành nguồn tài nguyên thực vật không thể thay thế đuợc. Tuy vậy, với xu hướngphát triển của kinh tế - xã hội, nhiều nội dung tri thức đã và đang bị xói mòn.
Trong công tác bảo tồn đa thực vật ở VQG Cát Tiên, phải dựa vào những giá trị truyền thống và phát huy thế mạnh, đồng thời điều chỉnh những bất hợp lý, kết hợp nhuần nhuyễn giữa mặttích cực của kiến thức bản địa với các tiến bộ trong khoa học kỹ thuật. Điều đó có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo tồn được bản sắc văn hoá người S’tiêng, bảo tồn đa dạng thực vật rừng và nâng cao được đời sống kinh tế của cộng đồng. Cần đẩy mạnh công tác quy hoạch để trồng rừng sản xuất và phục hồi rừng, thực hiện song songbảo tồn nguyên vị và bảo tồn chuyển vị. Đặc biệt, cần ngừng ngaycác phương pháp thu hái mang tính “tận diệt”. Cần có các công trình nghiên cứu sâu, thuần hóa, gieo trồng và thuơng mại hóa những lâm sản ngoài gỗ có giá trị kinh tế gắn liền với giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào S’tiêng, trước mắtlà ưu tiên 12 loài có chỉ số sử dụng UI ≥ 0,80 đuợckhai thác ở mức độ cao (Bảng 1). Cần nghiên cứu kiến thức bản địa của đồng bào S’tiêngtrong việc sử dụng tài nguyên thực vật rừng làm thuốc chữa bệnh. Đặc biệt, cần có đẩy mạnh thu hút sự tham gia nhận khoán bảo vệ rừng của đồng bào S’tiêngvà vận dụng ngay việc hỗ trợ đến 10 triệu đồng/ha trồng rừng sản xuất và phát triển lâm sản ngoài gỗ cho đồng bào (Điều 5, Nghị định 75/2015/NĐ-CP, 2015), người nhận khoán được quyền sử dụng bền vững thực vật rừng ăn được trên diện tích được giao. Thấy được tầm quan trọng của tri thức bản địa đồng bào S’tiêng, khi quy hoạch, thực hiện chính sách về bảo tồn đa dạng sinh học ở địa phuơngnói chung và VQG Cát Tiên nói riêng, chúng ta cần chú trọng đến nguồn lực xã hội này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Chính phủ nước CHXNCN Việt Nam, 2015. Nghị định số 75/2015/NĐ-CP ngày 9/9/2015 về cơ chế, chính sách bảo vệ và phát triển rừng, gắn với chính sách giảm nghèo nhanh, bền vững và hỗ trợ đồng bào dân tộc thiểu số giai đoạn 2015-2020.
De Lucena, R.F.P., de Lima Araújo, E. and De Albuquerque, U.P., 2007. Does the local availability of woody caatinga plants (Northeastern Brazil) explain their use value? Economic Botany. 61 (4): 347-361.
Dinh Thanh Sang, Kazuo Ogata, and MitsuyasuYabe. 2010. Contribution of forest resources to local people’s income: a case study in Cat Tien Biosphere Reserve, Vietnam. Journal of Agricultural Sciences of Kyushu University, Japan; ISSN: 0023-6152. 55(2): 397-402, accessed on September 9, 2018. Availablefrom
, , and Nobuya Mizoue, 2012. Use of edible forest plants among indigenous ethnic minorities in Cat Tien Biosphere Reserve, Vietnam. Asian Journal of Biodiversity, ISSN: 2244-0461. 3: 23-49, accessed on September 9, 2018. Available from
https://journals.indexcopernicus.com/search/article?articleId=784837
Dinh Thanh Sang, HyakumuraKimihiko, and Kazuo Ogata, 2012. Livelihoods and Local Ecological Knowledge in Cat Tien Biosphere Reserve, Vietnam: Opportunities and Challenges for Biodiversity Conservation. In: Ishwaran, N. (Ed.). The Biosphere, ISBN: 978-953-51-0292-2. InTech. Croatia, pp. 261-284.
Đinh Thanh Sang và Đinh Quang Diệp, 2007. Kiến thức bản địa về sử dụng tài nguyên rừng của đồng bảo Châu Mạ Vườn quốc gia Cát Tiên. Tạp chí Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm Nghiệp, Đại học Nông Lâm thành phố Hồ Chí Minh. 3/2007: 113-117.
Đinh Thanh Sang, 2017. Tri thức bản địa với công tác quy hoạch và sử dụng đất đai, trường hợp nghiên cứu ở Vườn quốc gia Cát Tiên. Kỷyếu Hội thảo khoa học cấp quốc gia “Vai trò của công tác quản trị địa phương đối với phát triển bền vững vùng kinh tế trọng điểm phía Nam”. Đại học Khoa học Xã hội và nhân văn TP. HCM., Đại học Thủ Dầu Một, Học viện Cán bộ TP. HCM.: 699-705.
Howes, M. and Chambers, R., 1979. Indigenous technical knowledge: Analysis, implications and issues. IDS Bulletin, Institute of Development Studies. 10 (2): 5-11.
Lê Trọng Cúc, 2002. Đa dạng sinh học và bảo tồn thiên nhiên. Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội. Hà Nội, 247 trang.
NguyễnNghĩa Thìn, 2007. Các phương pháp nghiên cứu thực vật. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. Hà Nội, 171 trang.
NguyễnTiến Bân, 1997. Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam. Nhà xuất bản Nông nghiệp. Hà Nội, 532 trang.
Phạm Hoàng Hộ, 1999-2000. Cây cỏ Việt Nam, quyển I, II, III. Nhà xuất bản Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh, 991 trang, 1215 trang, 817 trang.
Phillips, O. and Alwyn H. G., 1993. The useful plants of Tambopata, Peru: statistical hypotheses tests with a new quantitative technique. Economic Botany. 47 (1):15-32.